ΚΑΣΤΑΛΙΑ, ΤΟ ΟΝΟΜΑ

ΟΝΟΜΑΤΩΝ ΕΠΙΣΚΕΨΙΣ

ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΑΣΤΑΛΙΑ ΣΤΟΝ ΚΑΣΤΟΡΑ ΚΑΙ ΑΠΟ ΤΟΝ ΠΟΛΥΔΕΥΚΗ ΣΤΟΝ ΔΕΥΚΑΛΙΩΝΑ

(Είχα σκοπό να αναφερθώ στο όνομα της Κασταλίας πηγής μόνο. Είναι όμως τόσες οι συνδέσεις ανάμεσα σε λέξεις και ονόματα που αναγκαστικά πρόσθεσα στο αρχικό κείμενο και το παράτημα όπως και τις σημειώσεις που ακολουθούν. Ολα χρήσημα γιατί είτε δεν υπάρχουν καθόλου ετυμολογικές εξηγήσεις, παρά μόνο αναφορές στους μύθους και τα πρόσωπα που πρωταγωνιστούν, είτε οι ερμηνείες που έχουν δοθεί είναι ανακριβείς. - Γ.Χ.)

 

ΚΑΣΤΑΛΙΑ ΠΗΓΗ – ΤΟ ΟΝΟΜΑ

“Η Κασταλία πηγή είναι φυσική πηγή στους Δελφούς, στους πρόποδες του Παρνασσού. Πήρε το όνομά της από την μυθική νύμφη Κασταλία, η οποία στην προσπάθειά της να ξεφύγει από τον Απόλλωνα έπεσε στην πηγή αυτή και πνίγηκε.”

Αυτη είναι η πληροφορία που δίνεται, με μικρές παραλλαγές πάντα, όταν κάποιος αναζήτήσει λεπτομέρειες για την πηγή και την προέλευση του ονόματος είτε σε κάποιο σχετικό βιβλίο είτε, στην εποχή μας, απο το διαδίκτυο.

Αυτό που σχεδόν πάντοτε αγνοείται είναι πως τα ονόματα της αρχαιότητας περιέχουν συμβολισμούς ή άλλου είδους πληροφορίες για το αντικείμενο ή πρόσωπο που προσδιορίζουν.

Είναι “αξίωμα” πως αν όνομα πόλης, τόπου ή όπως εδώ πηγής δεν προέρχεται απο κάποιον θεό ή ήρωα τότε, στις περισσότερες των περιπτώσεων, περιγράφει μονολεκτικά ένα ιδιαίτερο εδαφικό χαρακτηριστικό του συγκεκριμένου σημείου ή της γύρω περιοχής.

Αφού δοθεί το όνομα με αυτό τον τρόπο, στην συνέχεια κατασκευάζεται και ο μύθος για κάποιον αρχαίο ιδρυτή (αν πρόκειται για πόλη), ένα μυθικό ήρωα ή μια νύμφη με σκοπό να δημιουργηθεί ένα υπόβαθρο που θα προσδώσει αληθοφάνεια και μια ιστορική υπόσταση στην προέλευση του ονόματος-προσώπου και κατ' επέκταση του τόπου.

Είναι προφανές πως αναλύοντας το όνομα “Κασταλία” αποδεικνύεται πως αυτό προέρχεται απο τους βράχους που στην βάση τους αναβλύζει η πηγή, τις Φαιδριάδες πέτρες. Και είναι πιθανό το όνομα αρχικά να αναφερόταν σε όλο αυτό τον πετρώδη σχηματισμό που υψώνεται επιβλητικά στο σημείο. Δεν αποκλείεται το όνομα Κασταλία να προϋπήρχε προσδιορίζοντας την μορφολογία του σημείου ίσως και αιώνες πρίν δοθεί στους βράχους το όνομα Φαιδριάδες - δίκαια θα μπορούσαν να λέγονται και Καστάλιοι βράχοι.

Οι κάθετοι βράχοι των Φαιδριάδων και η Κασταλία πηγή δεξιά

(γκραβούρα του 19ου αιώνα)

  Στην ανάλυση της λέξης βοηθά τόσο η ταύτιση της ετυμολογίας με το σχήμα του αντικειμένου όσο και η σύγκριση με άλλες λέξεις που ακολουθούν τον ίδιο τρόπο συγκρότησης – με το πρόθεμα “κα” και την λέξη που συνοδεύει.

Βοηθά επίσης η σύγκριση με ξένες ομόηχες λέξεις που προσδιορίζουν παρόμοια γνωρίσματα του αντικειμένου.

Κι αυτό γιατί είναι γνωστό πόσο η ελληνική γλώσσα έχει επηρεάσει την λατινική και πως αυτή έχει γίνει γέφυρα για την διάδωση ελληνικών γλωσσικών στοιχείων στις δυτικές γλώσσες.

Αραγε έχει αναρωτηθεί κανείς πόσο όμοιες είναι οι λέξεις Κασταλία, Castellum (Λατ.), Castello (Ιτ.), Castle (Αγγ.) και πόσο ταυτίζονται οι σημασίες που προσδιορίζουν;

Το πρόθεμα “κα”, που προανέφερα σημαίνει την ανύψωση, το φούσκωμα, την προεξοχή, όπως π.χ. στην αρχαία λέξη “κάπηξ” (κα+πήγνυμι : ξυλον τι εν τη πρύμνη της νεώς υπερέχον - Ησύχιου λεξικό).

                           Αντίγραφο αρχαίου πλοίου- ο υπερυψωμένος κάπηξ στην πρύμνη   

Το δεύτερο συνθετικό του ονόματος, το “σταλία” προέρχεται απο την λέξη στάλα, οχι όμως όπως θα φανταζόταν κανείς λόγω της πηγής (στάλα, σταλαγματιά νερού) αλλά ως εκφορά της λέξης στήλη στην δωρική διάλεκτο (στήλη=στάλα) με την μετατροπή του ήτα σε άλφα.

Θυμηθείτε το σπαρτιατικό-δωρικό “ταν ή επι τας”, επίσης την λέξη ήλιος που στην δωρική διάλεκτο γράφεται και προφέρεται άλιος, όπως και η σελήνη-σελάνα, κ.α.

Και αυτό ακριβώς βλέπει κανείς είτε απο απόσταση είτε πλησιάζοντας στη βάση των Φαιδριάδων, βράχους που υψώνονται κάθετα σαν στήλες.

Απο την ρίζα αυτών των βράχινων στηλών αναβλύζει το νερό της πηγής που ονομάστηκε απο αυτό το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό Κασταλία (κα+στάλα).

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

* Ο ίδιος συνδυασμός προθέματος και λέξης πέρασε στους Λατίνους και απο αυτούς στους υπόλοιπους για να δηλώσουν την ανύψωση της οχύρωσης στα κάστρα τους. Γιατί τα ψηλά, κάθετα τείχη είναι το βασικό γνώρισμα ενός φρουρίου-κάστρου.

Και προσέξτε, στην λατινική το castellum προσδιορίζει το μικρότερο οχυρό ή έναν πύργο-παρατηρητήριο ενώ η λέξη castrum αναφέρεται σε οχύρωση μεγαλύτερου συγκροτήματος ή πόλης.

Καθ' όσον η ελληνική λέξη κάστρο θεωρείται μεσαιωνικό δάνειο απο την λατινική θα έπρεπε ίσως να εξεταστεί η περίπτωση να μην αποτελεί δάνειο, ούτε καν αντιδάνειο αλλά αυτούσια ελληνική λέξη.

Κι αυτό γιατί τα μεν συνθετικά της στοιχεία προέρχονται απο την ελληνική γλώσσα η δε ομοιότητά της με την ομόηχη ελληνική λέξη κάστωρ (το γνωστό ζώο κάστορας) είναι χαρακτηριστική όπως και αυτό που προσδιορίζουν.

Πόσο συμπτωματικό για την συγκεκριμένη λεξιπλασία είναι το γεγονός πως σχεδόν δίπλα στην πηγή της Κασταλίας και στην δυτική ρίζα των Καστάλιων βράχων-Φαιδριάδων, το χωριό που δημιουργήθηκε μετά την παρακμή των αρχαίων Δελφών ονομάστηκε Καστρί και σε εκκλησιαστικά έγγραφα της εποχής αναφέρεται και ως Καστόριο;

                                                 Το Καστρί στην ρίζα των κάθετων βράχων, 1840
 

Και να αναφερθούμε στην περίπτωση του κάστορα όπου έχουμε έναν παρόμοιο συνδυασμό του “κα” και λέξης καθώς ο τρόπος που ο κάστορας κατασκευάζει την κατοικία του, με μια αριστοτεχνική τακτοποίηση κλαδιών που προβάλλουν-ανυψώνονται πάνω απο την επιφάνεια του νερού έκανε τους αρχαίους έλληνες να του δώσουν αυτό το όνομα με την χρήση του “κα” και της λέξης στορέννυμι που σημαίνει απο την μια στρώνω, ομαλοποιώ, τακτοποιώ αλλά επίσης, συνοδευόμενο απο το πρόθεμα, τοποθετώ υπεράνω, στοιβάζω. Αυτό γίνεται πιό εμφανές με την πρόθεση κατα- (καταστορέννυμι κάπετον λάεσσιν> επιστρώνω τον τάφο με λίθους).

Ο ίδιος τρόπος σχηματισμού θα μπορούσε να ισχύει και για το castrum-κάστρο με την σημασία στρώνω σειρές λίθων αλλεπάλληλα την μία επάνω στην άλλη.

 

 

Αναπαράσταση συγκροτήματος απο φωλιές Καστόρων

 

  

** Παρόμοια σχηματίζεται το όνομα για τον ένα απο τους Διόσκουρους, τον Κάστορα. 

 

Κάστωρ και Πολυδεύκης αποτελούν ηλιακές θεότητες των Δωριέων. Σταδιακά η λατρεία τους επεκτάθηκε στον ελληνικό κόσμο αλλά και στους Ρωμαίους. Τιμούνταν ως προστάτες των ναυτικών και αθλητικών αγωνισμάτων. Οι Ρωμαίοι τους θεωρούσαν προστάτες των λεγεώνων τους και τους τιμούσαν μετά απο κάθε νίκη.

Ο μύθος μας λέει πως ενεπλάκησαν κάποια στιγμή σε μια διαμάχη με κάποιους άλλους δίδυμους αδερφούς και ο Κάστωρ που ήταν θνητός έχασε την ζωή του. Ο Πολυδεύκης, που ήταν αθάνατος, παρακάλεσε τότε τον πατέρα τους τον Δία να φέρει τον Κάστορα πίσω στη ζωή. Ο Δίας τελικά τους επέτρεψε να ζήσουν αλλά εναλλάξ. Ο καθένας τους θα περνούσε μια μέρα στο βασίλειο του Αδη ενώ ο άλλος θα βρισκόταν στον Ολυμπο και αντίστροφα.

Αυτή η εναλλάξ κίνηση απο τον Αδη (σκοτάδι) στον Ολυμπο (φως) συμβολίζει την άνοδο και την κάθοδο του ήλιου (ημέρα-νύχτα). Πολυδεύκης (1) είναι ο πολύ-λαμπρός ήλιος (δευκόν=λαμπρόν, λεξικό Ησύχιου), ενώ ο Κάστωρ συμβολίζει την κίνησή του πάνω και κάτω . Το “κα-” σημαίναι την προς τα επάνω πορεία του ενώ το “-στωρ” (στορέννυμι) εδώ σημαίνει την πτώση-κατάστρωση προς στην επιφάνεια του εδάφους. (2)

Το γνωστό επίγραμμα της μάχης του Μαραθώνα τονίζει αυτή την σημασία :
“Ἑλλήνων προμαχοῦντες Ἀθηναῖοι Μαραθῶνι χρυσοφόρων Μήδων ἐστόρεσαν δύναμιν” (=Υπέρ των Ελλήνων οι Αθηναίοι μαχόμενοι στον Μαραθώνα συνέτριψαν τη δύναμη των χρυσοφόρων Μήδων). Το εστόρεσαν μεταφράζεται ως συνέτριψαν με την κυριολεκτική σημασία όμως του έστρωσαν καταγής-ισοπέδωσαν.

*** Ενα σημαντικό όνομα της αρχαίας μυθολογίας είναι ο Κάδμος, ιδρυτής και πρώτος βασιλιάς της Θήβας.

Αν και θεωρείται πως ήρθε απο την Φοινίκη το όνομά του και όλα τα ονόματα του γενεαλογικού του δένδρου είναι ελληνικά (Αγήνωρ, Τηλέφασσα, Πολύδωρος Σεμέλη, Αγαύη, κλπ).

Φυσικά και το όνομά του είναι ελληνικό και δεν θεωρείται υπαρκτό πρόσωπο αλλά μυθολογικός συβολισμός.με πρωταρχικό συμβολισμό αυτόν του ιδρυτή της Θήβας.

Αυτό δηλώνεται με το όνομα : Κα+δομώ > υψώνω δομές.

Αρα, πιθανά κι εδώ συνέβη το σύνηθες, πρώτα ιδρύθηκε η πόλη ή αναπτύχθηκε κάποιος παλιότερος οικισμός και μετά δημιουργήθηκε ο μύθος του ιδρυτή της και πρώτου βασιλέα ώστε να αποδίδονται οι ανάλογες τιμές σε κάποιο θεωρητικά υπαρκτό πρόσωπο.

 

                                                                   © Γιάννης Χριστόπουλος, 2022

Σημειώσεις στο παράρτημα:

1. Εχει διαδοθεί ο ισχυρισμός πως δευκός είναι ο γλυκύς ταυτίζοντας το δεύκος με το γλεύκος, δηλ. τον μούστο λόγω της γλυκύτητας που αυτός έχει. Η ερμηνία έχει υποστηριχθεί και απο τον αείμνηστο καθηγητή Ι.Θ. Κακριδή για το όνομα Δευκαλίων επίσης. Πως αυτό προέρχεται από την λέξη γλεύκος που είναι σχετική με την αμπελοκαλλιέργεια και πως το όνομα της Πύρρας αναφέρεται στα σιτηρά.Εχει ειπωθεί και γραφεί επίσης η αστεία εξήγηση πως το -αλίων προέρχεται απο το αλιεύω.

   Στις διάφορες ερμηνείες αγνοείται το σύνθετο του ονόματος (δευκός+αλίων), το πόσο η λέξη δευκός ομοιάζει στην λέξη λευκός (λαμπρός, φωτεινός), ερμηνία που μας δίνουν και λεξικογράφοι της αρχαιότητας (Ησύχιος, 5ος αιώνας μ.Χ.).
   Δεν γίνεται σύγκριση με το Πολυδεύκης, που και αυτού η ερμηνία έχει διαδωθεί λανθασμένα ως πολύ-γλυκός.

   Είδαμε πιο πάνω την ηλιακή προέλευση του ονόματος και ως μια ακόμη επιβεβαίωσή του έχουμε την μεταφορά του στην λατινική και απο εκεί στις δυτικές γλώσσες ως Pollux (Πόλουξ>Pol+lux), όπου γνωρίζουμε πως lux είναι το φως.
   
   Αγνοείται ή παρερμηνεύεται το δεύτερο συνθετικό (το αλίων) που προέρχεται απο τον άλιο-ήλιο και παρερμηνεύεται επίσης το όνομα της Πύρρας που ευδιάκριτα προέρχεται απο την λέξη πύρ (φωτιά αλλά και πύρωση-θέρμανση).

   Εδώ οι αρχαίοι Ελληνες μας δίνουν έναν απο τους σημαντικότερους συμβολισμούς της κοσμογονίας τους για την προέλευση του ανθρώπου γενικότερα και ειδικότερα. Πως δηλαδή ο ήλιος (αλίων) με το λαμπρό φώς του (δεύκος) και την θερμότητα που εκπέμπει (πυρ-πύρρα), σε συνδυασμό με την υγρασία (κατακλυσμό), έδωσε ζωή στην ύλη. Την ύλη συμβολίζουν οι λίθοι που πετούσαν πίσω τους ο Δευκαλίων και η Πύρρα και γίνονταν άνθρωποι.

   Αυτό μας το λέει σήμερα και η επιστήμη, χωρίς συμβολισμούς όμως.
   Πως η ζωή προέρχεται απο την ύλη και πως το σώμα του ανθρώπου αποτελείται απο τα χημικά στοιχεία που βρίσκονται και στη νεκρή φύση. Ανθρακας, ασβέστιο, κάλιο, άζωτο, μαγνήσιο, κλπ είναι κοινά στο έδαφος, στα ορυκτά, τους λίθους και στα ζωντανά όντα.
   Μέσα απο τον μύθο δηλώνεται με ένα παραβολικό και μάλλον απόκρυφο τρόπο πως με την παρουσία του ήλιου, το φώς του και την θερμότητα που εκπέμπει έχει δημιουργηθεί η ζωή στον κόσμο μας.
   
   

2. Παρατηρούμε μικρές διαφορές στο απόδοση του στορέννυμι. Η κυριολεκτική του ερμηνία είναι στρώνω,ισιάζω, ομαλοποιώ, απλώνω στο επίπεδο της γης (στορέννυμι>στρώννυμι>στρώνω). Με το πρόθεμα κα- δηλώνεται η σε ύψος δημιουργία στρώσεων (στοίβαξη) με μια σχετική τάξη.

    

   
                                                             Οι Φαιδριάδες πέτρες απο απόσταση